मुखपृष्‍ठ > व्याकरण |

पाणिनि व उनके पूर्ववर्ती वैयाकरण ।

  SANSKRITJAGAT     01/06/2021 | 07:58 PM   0

आचार्य पाणिनि से प्राचीन ८५ वैयाकरणों के नाम प्राप्त होते हैं । इनमें से १० वैयाकरणों के नाम पाणिनीय अष्टाध्यायी में दिये हैं । १५ आचार्यों का उल्लेख अन्य प्राचीन ग्रन्थों में प्राप्त होता है । १० प्रातिशाख्यों व ७ अन्य वैदिक व्याकरण ग्रन्थों में ५९ आचार्यों के नाम प्राप्त होते हैं । विभिन्न ग्रन्थों में वर्णित वैयाकरणों के नाम ग्रन्थानुसार निम्नवत् हैं ।

क. पाणिनीय अष्टाध्यायी में उल्लिखित १० आचार्य – १. आपिशलि‚ २. काश्यप‚ ३. गार्ग्य‚ ४. गालव‚ ५. चाक्रवर्मण‚ ६. भारद्वाज‚ ७. शाकटायन‚ ८. शाकल्य‚ ९. सेनक व १०. स्फोटायन ।

ख. प्राचीन ग्रन्थों में प्राप्त १५ आचार्यों के नाम – १. शिव (महेश्वर)‚ २. बृहस्पति‚ ३. इन्द्र‚ ४. वायु‚ ५. भरद्वाज‚ ६. भागुरि‚ ७. पौष्करसादि‚ ८. काशकृत्स्न‚ ९. रौढि‚ १०. चारायण‚ ११. माध्यन्दिनि‚ १२. वैयाघ्रपद्य‚ १३. शौनकि‚ १४. गौतम व १५. व्याडि ।

ग. १० प्रातिशाख्य – १. शौनक कृत ऋक्प्रातिशाख्य‚ २. कात्यायन कृत वाजसनेयप्रातिशाख्य‚ ३. सामप्रातिशाख्य (पुष्पसूत्र)‚ ४. अथर्वप्रातिशाख्य‚ ५. तैत्तिरीयप्रातिशाख्य‚ ६. मैत्रायणीयप्रातिशाख्य‚ ७. आश्वलायनप्रातिशाख्य‚ ८. बाष्कलप्रातिशाख्य‚ ९. शांखायनप्रातिशाख्य‚ १०. चारायणप्रातिशाख्य ।

घ. ७ अन्य वैदिक व्याकरण – १. ऋक्तन्त्र (शाकटायन या औदव्रजि कृत)‚ २. लघु ऋक्तन्त्र‚ ३. अथर्वचतुरध्यायी (शौनक या कौत्स कृत)‚ ४. प्रतिज्ञासूत्र (कात्यायनकृत)‚ ५. भाषिकसूत्र (कात्यायन कृत)‚ ६. सामतन्त्र (औदव्रजि या गार्ग्य कृत) व ७. अक्षरतन्त्र (आपिशलि कृत) ।

ङ. प्रातिशाख्य आदि में उद्धृत ५९ आचार्य – प्रातिशाख्यों में कुछ आचार्यों के नाम पुनरुक्त हैं । इनको यदि हटा दिया जाए तो इनकी कुल संख्या ३४ होती है । इन्हीं के नाम यहाँ पर दिये जा रहे हैं । १. अग्निवेश्य‚ २. आगस्त्य‚ ३. आत्रेय‚ ४. इन्द्र‚ ५. कौण्डिन्य‚ ६. गार्ग्य‚ ७. गौतम‚ ८. जातुकर्ण्य‚ ९. तैत्तिरीयक‚ १०. पंचाल‚ ११. पाणिनि‚ १२. पौष्करसादि‚ १३. बाभ्रव्य‚ १४. बृहस्पति‚ १५. ब्रह्मा‚ १६. भरद्वाज‚ १७. भारद्वाज‚ १८. माण्डूकेय‚ १९. माध्यन्दिन‚ २०. मीमांसक‚ २१. यास्क‚ २२. वाल्मीकि‚ २३. वेदमित्र‚ २४. व्याडि‚ २५. शाकटायन‚ २६. शाकल‚ २७. शाकल्य‚ २८. शांखायन‚ २९. शौनक] ३०. हारीत‚ 3१. औदव्रजि‚ 3२. कात्यायन‚ 3३. काण्व तथा 3४. काश्यप ।

क्रमशः.....


मिलते जुलते लेख
अष्टाध्यायी : सामान्य परिचय
संस्कृत व्याकरण का सामान्य परिचय
माहेश्वर सूत्र

सुझाव व टिप्‍पणियाँ

प्रश्न करें या सलाह दें